Divan Teşkilatı Nedir, Ne İşe Yarar? Üyeleri ve Görevleri

Devlet yönetmek karmaşık bir meseledir. Filmlerde ve dizilerde sanki tüm devleti tek bir şahıs yönetiyor şeklinde görsek bile aslen monarşilerde dahi kararlar, pek oldukça devlet yetkilisinin fikirlerinin alındığı toplantılar sonrası verilirdi. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu toplantılar, Divan Teşkilatı adında olan birim tarafınca yapılırdı. Divan Teşkilatı yapısını bugünün bakanlar kurulu olarak düşünmek yanlış olmaz.

Divan Teşkilatı adı sonradan yerleşmiş olsa bile aslen hem Türk hem de İslam devletlerinde, liderin düşünce toplantıları yapma geleneği vardır. Bu toplantılarda tüm devlet meseleleri enine boyuna konuşulur ve mevzu hakkında bilgili olan devlet yetkililerinin fikirleri alınırdı. Gelin Divan Teşkilatı nedir yakından bakalım ve üyelerinin görevleri nedir tüm detaylarıyla görelim.

Divan Teşkilatı nedir?

Divan Teşkilatı, Osmanlı İmparatorluğu’nda ara sıra padişah başkanlığında toplanan ve devlet meselelerinin görüşüldüğü birimdir. Bugünün bakanlar kurulu olarak düşünebileceğimiz bu teşkilat, devletin en kıdemli yetkililerinden oluşurdu. Son söz daima padişahın olsa bile bu birim ile meydana getirilen toplantılarda teşkilat üyelerinin fikirleri kesinlikle alınırdı.

Dönem dönem değişim gösterse de bazı tarihlerde her gün bile toplandığı görülen Divan Teşkilatı’nda en mühim devlet meseleleriyle beraber halkın sorunları da konuşulurdu. Osmanlı siyaset sisteminin zirvesini temsil eden bu teşkilat, seneler içinde güçlense bile 19. yüzyıl ile beraber önemini tamamen yitirmiştir.

Divan Teşkilatı’nı kim kurdu?

Divan Teşkilatı’nı idrak etmek için ilk olarak divan geleneğine bakmak gerekiyor. Divan, devlet yönetimi hakkında bilgili ve yetkili kişilerin önder başkanlığında toplanarak yapmış olduğu düşünce toplantılarıdır. Hem Türk hem de İslam devletlerinde divan geleneği vardır. Osmanlı da bu geleneğe uyarak ilk günden beri divan danışma birimi ile kararlar almıştır.

Divan yapı sisteminin II. Mahmut döneminde tam olarak oturduğunu söylemek mümkün. Sadece bazı kurallar çerçevesinde oluşturulması ve Divan Teşkilatı adını alması Fatih Sultan Mehmet döneminde olmuştur. Fatih Kanunnamesi’nde Divan Teşkilatı hakkında pek oldukça kaide detaylarıyla belirlenmiştir.

Fatih’e kadar divana padişah başkanlık ediyordu. Fatih ile beraber bu anane değişmiş ve divana vezirin başkanlık yapmasına karar verilmiştir. II. Beyazıt ve Yavuz Sultan Selim dönemlerinde daha da gelişen Divan Teşkilatı sistemi, en kuvvetli periyodunu Kanuni Sultan Süleyman ile beraber yaşamıştır. Divana vezir başkanlık etse de toplantı, padişah tarafınca izlenmiş ve sonrasında alınan kararlar onay için padişaha arz edilmiştir.

17. yüzyılda Divan Teşkilatı yapısı güç kaybetmeye başlamış ve toplantılar sadrazamların konaklarında yapılır hale gelmiştir. Osmanlı bürokrasisinin yönetildiği bu merkezler 18. yüzyılda Paşakapısı, sonrasında ise Babıali olarak adlandırılmıştır. III. Selim döneminde Divan Teşkilatı’nı güçlendirmek için bazı emekler yapılsa da işe yaramamış ve 19. yüzyılda artık bu yapının hiçbir önemi kalmamıştır. Yalnız bayağı devlet işleri için kullanılır hale gelmiştir.

Divan Teşkilatı ne işe yarar? 

Divan Teşkilatı toplantılarında devletin tüm yönetimsel, siyasi, mali, askeri mevzuları görüşülür, incelenir ve bir karara bağlanırdı. Divan Teşkilatı’nın her bir üyesinin görevli ve bilgili oldukları mevzular vardı. O gün karar alınacak mevzuya uygun olarak padişah ya da vezir, bu yetkiliye sorular sorar ve mevzu hakkında informasyon alarak en doğru sonucu verirdi.

Merkezin en kuvvetli yetkililerinden oluşan Divan Teşkilatı, hem dış hem de iç politika hakkında kararlar alırdı. Divan Teşkilatı’nın en mühim görevleri içinde merkez ile taşra arasındaki dengeyi sağlamak, tebaanın güvenli bir yaşam sürmesi için kararlar almak, savaş ve sulh şartlarını belirlemek, dış ilişkileri takip ederek internasyonal siyasette izlenecek politikaları düzenlemek vardı. 

Divan Teşkilatı üyeleri ve görevleri: 

• Vezir-i Azam ve vezirler
• Kazasker
• Defterdar
• Nişancı
• Kaptan-ı Derya
• Şeyhülislam
• Yeniçeri Ağası

Vezir-i Azam ve vezirler:

Sadrazam adıyla da malum Vezir-i Azam, padişahtan sonrasında devletin en yetkili kişisidir ve padişah vekilidir. Başbakan şeklinde düşünebiliriz. Örfi hukuku düzenler, divana başkanlık eder ve en önemlisi, padişah sefere çıkmış olduğu süre merkez yönetimine vekalet ederek devlet işleyişini sağlar.

Osmanlı’nın ilk dönemlerinde Divan Teşkilatı’nda ilmiye sınıfından tek bir vezir bulunurdu. Süre içinde vezir sayısı arttı. Vezir-i Azam en yüksek statü olsa bile öteki veziler de bazı mevzularda minimum sadrazam kadar yetkilidir. Kubbealtı vezirleri olarak anılan bu yetkililerin sayısı en fazla 7 olmuştur. Sadrazamdan sonrasında bu kişilerden biri Vezir-i Azam olarak seçilirdi.

Kazasker:

Kadıasker adıyla da malum kazasker, devletin hukuki ve resmi işlerinden mesuldür. Hakkaniyet bakanı şeklinde düşünebiliriz.  Kadı tayinlerini de icra eden kazasker, ilmiye sınıfındandır. Fatih döneminden sonrasında Rumeli ve Anadolu’dan ayrı olarak görevli iki şahıs kazasker unvanıyla Divan Teşkilatı’nda bulunmuştur. Rumeli kazaskeri, Anadolu kazaskerinden daha yetkilidir.

Divan Teşkilatı’nda kazasker; eğitim, yargı, ordu ve benzeri pek oldukça mevzuda yetkilidir. Her bir kazaskerin pek oldukça yardımcısı bulunmaktadır. Kadılar tarafınca çözülemeyen pek oldukça sorun Divan Teşkilatı’na getirilir ve kazasker başkanlığında padişaha sunulurdu. Padişah sefere çıkacağı süre kazasker de onunla beraber giderdi.

Defterdar:

Kelime olarak defter tutan anlamına gelen defterdar, Divan Teşkilatı’nın en mühim üyelerinden bir tanesidir. Maliye bakanı şeklinde düşünebiliriz. Defterdar, devletin mali işleri ile ilgilenir. I. Murat döneminde, defterdar yönetiminde maliye teşkilatının temelleri atılmıştır. Defterdar, devlet hazinesinin padişah vekili olarak kabul edilmektedir.

Bayram günlerinde toplanan divanlarda padişah, vezirler ve defterdarlarla ayağa kalkarak bayramlaşırdı. Bu bile defterdarların Divan Teşkilatı’ndaki önemini göstermektedir. II Beyazıt dönemine kadar Rumeli ve Anadolu olmak suretiyle iki defterdar vardır, Rumeli defterdarı baş defterdardır. Hatt-ı Hümayun ile beraber defterdar, Maliye Nazırı adını almıştır.

Nişancı:

Divan Teşkilatı’nın en mühim üyelerinden kabul edilen nişancı; fermanları, hususi yazışmaları, internasyonal yazışmaları yazar ve evrakların başına padişah tuğrası eklerdi. Nişancı aynı süre Mühimme Defteri’ni tutmakla görevliydi. Divanda defterdardan sonraki en mühim şahıs olarak kabul edilir.

Kaptan-ı Derya:

Kaptan-ı Derya, bugünün deniz kuvvetleri komutanıdır. Osmanlı donanmasının başındaki isimdir. Deniz yöntemiyle yapılacak seferler ve bahriyelilerin kontrolü Kaptan-ı Derya’dadır. Bahriyeliler üstünde tam yetki sahibidir.

Şeyhülislam:

Şeyhülislam, Osmanlı Devleti’nde din işlerinden görevli kişidir. Bugünün diyanet işleri başkanından oldukça daha geniş yetkilere haizdir şu sebeple Osmanlı, şerri hukuka nazaran yönetilmektedir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Divan Teşkilatı’na katılan şeyhülislam, sadrazam ile denk sayılmıştır. 

Yeniçeri Ağası:

Yeniçeri Ağası, Çömez Ocakları’ndan ve Yeniçeri Ocağı’ndan görevli kişidir. Divan Teşkilatı’ndaki en mühim adlardan biridir. İstanbul’un güvenliği onun elindedir. Arza çıkma yetkisine haizdir. Bazı yeniçeri ağaları bununla beraber vezir olarak da vazife yapmışlardır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun bakanlar kurulu olarak düşünebileceğimiz Divan Teşkilatı nedir, üyeleri ve görevleri nedir şeklinde dört gözle beklenen soruları yanıtlayarak bu birim hakkında bilmenizde fayda olacak detaylardan bahsettik.