Dünya’yı Oluşturan Katmanlar Nedir?

İnsanlık var olduğu günden beri gözünü uzaya dikmiş ve bilhassa son yıllarda uzay çalışmalarına bir fazlaca hız vermiştir. Doğrusu bizlerden milyonlarca ışık yılı uzakta bulunan gezegenleri yakından araştırma hevesi ile doluyuz. Peki ya bizim Dünyamız? Ağaçlar, okyanuslar, insanoğlu falan biliyoruz işte Dünya’yı diye düşünmeyin, bizim gördüğümüz yalnızca bu gezegenin dış kabuğu.

Evet, Dünyamız bir kabuğa haiz. Bundan dolayı bu kabuğun altında şu an için bildiğimiz üç katman daha var. Kabuktan binlerce kilometre aşağıda bulunan bu katmanların her bir hareketi hem gezegenimizi hem de bizi etkiliyor. Soğan şeklinde kat kat olmasa bile gene de Dünyamızın katmanları bir fazlaca garip yapıdalar. Gelin Dünya’yı oluşturan katmanlar nedir, özellikleri nedir birazcık daha yakından inceleyelim.

Dünya’nın katmanları:

Gördüğümüz her şeyin olduğu katman: Kabuk

Şu an üstünde durduğumuz, günlük telaşlarımızla boğuştuğumuz katman Dünyamızın dış kabuğudur ve bu gezegenin en ince katmanıdır. Kalınlığı yer yer 5 ile 70 kilometre içinde değişmiş olur fakat averaj 40 kilometredir. Derinliğin bu kadar yüksek olduğuna bakmayın. Gezegen bazında düşünürsek bir elmanın kabuğundan daha incedir.

Dünya’nın kabuğu karasal ve okyanusal olarak ikiye ayrılıyor. Okyanus kabuğu; adından da anlaşılacağı suretiyle okyanusların altındadır, daha serttir, daha derindir ve bazalt şeklinde yoğun kayalardan oluşur. Kıtasal kabuk fazlaca daha kalındır ve granit tipi kayalarla bir ekip çözeltilerden oluşur.

Kabuk sert bir hareketsizlik içinde değildir, tektonik plakalara ayrılmıştır. Bu tektonik plakalar yakınsal, ıraksal ve dönüştürücü olarak üç ana gruba ayrılır. Bu tektonik plakaların hareketsiz şekilde olmadığı, manto isminde olan bir alt katman üstünde bir nevi yüzdükleri biliniyor.

Dünya’nın en kalınca tabakası: Manto

Kabuğun derhal altında, ortalama 2890 kilometre genişliğinde manto katmanı yer alır. Manto, Dünya’nın en kalınca tabakasıdır ve gezegen hacminin yüzde 84’ünü oluşturur. Manto da sismolojik özelliklerine nazaran temel bir sınıflandırmaya doğal olarak tutulmuştur.

Üst manto kabuktan 670 kilometre kadar aşağı uzanır ve peridotit isminde olan bir kayadan oluşur. Alt manto, üst mantodan derhal sonrasında adım atar. Manto durağan(durgun) değil, hareketlidir. Yüzeye doğru yükselen sıcak araç-gereç ve derine inen soğuk araç-gereç yardımıyla burada sürekli bir sirkülasyon vardır. Bu dönüş, kabuktaki tektonik levhaları hareket ettirir.

Tektonik hareketler sonucu kabukta depremler meydana geldiği şeklinde mantoda da depremler yaşanır. Sadece mantoda plakalar olmadığı için bu depremlerin, hal değiştiren minerallerin hacim değişikliği kaynaklı olduğu düşünülüyor. Sıcak ve soğuk malzemenin etkileşimi sonucu da bu tür depremler meydana gelebilir.

Sıcak ve katı: İç çekirdek

Aslen iç çekirdek, dış çekirdekten daha derindedir sadece içi anlamadan, dışı anlatmak pek doğru olmaz. İç çekirdeğin yarıçapı ortalama 1220 kilometredir ve katı haldedir. İç çekirdeğin sıcaklığı ortalama 5400 aşama doğrusu epey sıcaktır. 

İç çekirdek oldukça yavaş büyür. Çekirdeğin tamamı soğudukça dış çekirdeğin bir kısmı iç çekirdeğe katılır. Çekirdeğin soğuma hızının 1 milyar yılda 100 aşama olduğu tahmin ediliyor. Yavaş da olsa bu gelişme, direkt olarak Dünyamızın manyetik alanını etkiliyor. İç çekirdek, doğu – batı hattında simetriktir.

Daha sıcak ve ağdalı: Dış çekirdek

Dış çekirdeğin yarıçapı ortalama 3400 kilometredir ve sıvı haldedir. Dış çekirdek için sıvı demek de pek doğru değil, onun yerine ağdalı diyebiliriz. Bu hali sebebiyle kolayca deformasyona uğramış olur. Sıcaklığı ortalama 6000 derecedir. Maruz kalmış olduğu şiddetli konveksiyon akımı sebebiyle çalkalanır ve Dünya’nın manyetik alanını etkisinde bırakır. 

Tüm bu tarz şeyleri nereden biliyoruz?

Girişte anlattığımız şeklinde insanlık olarak derine inmeyi değil, yukarı çıkmayı seviyoruz. Sadece bunun tek sebebi merak değil. Kabuktan bir kat indiğinizde bile ısı korkulu derecelere ulaşıyor. Doğrusu bırakın bir insanoğlunun oraya gidip gözlem yapmasını, bu sıcaklığa dayanacak bir makine geliştirmek bile son aşama zor.

Peki, bu kadar detaylı bir halde anlatabildiğimiz Dünya katmanlarını nereden biliyoruz? Sismik dalgalar sağolsun. Bilim adamları kabuktan gönderebildikleri kadar derine sismik dalgalar gönderiyorlar. Bu dalgalar, her geri dönüşlerinde geçtikleri alanlar hakkında informasyon sağlıyorlar. 

Sismik dalgalarla elde edilmiş bilgiler uzmanların elinde işlendikten sonrasında güzelce simüle ediliyor ve karşımıza sanki bir elmayı kesip de bakmışız kadar net Dünya bilgisi çıkıyor. Deprem taraması benzeri sistemler de Dünyamızın katmanları hakkında mühim bilgiler sağlıyorlar. Doğrusu görmesek bile fazlaca iyi tanıyoruz.

İçinde yaşadığımız gezegeni birazcık daha yakından tanımak isteyenler için Dünya’yı oluşturan katmanlar nedir sorusunu yanıtladık ve bu katmanlar hakkında bilmenizde fayda olan mühim detaylardan bahsettik. Bugün için elimizdeki veriler net olsa da kimbilir bir ihtimal yarın yeni bir araştırma görürüz ve tüm bildiklerimizin yanlış bulunduğunu öğreniriz.