Türk Karikatürünün 100 Yılına Tek Bir Yüzle Bakmak: ChatGPT’ye Her Periyodu Tek Tek Yorumlattık

Geçtiğimiz hafta, OpenAI’ın GPT-4o güncellemesiyle beraber yapay zekanın görsel üretim becerileri büyük bir sıçrama yaşadı. Kullanıcılar akın akın kişisel fotoğraflarını, meşhur meme’leri, hatta kedilerini bile Studio Ghibli tarzında tekrardan yarattılar. Ortaya çıkan sonuçlar o denli etkileyiciydi ki, toplumsal medya bu “Ghiblification” akımına teslim oldu. Fakat bununla beraber, etik sorular da art arda geldi. “Bu biçim kime ilişik?”, “Yapay zeka, Hayao Miyazaki şeklinde sanatçıların senelerce emekle inşa etmiş olduğu estetikleri bir tek bir prompt’la tekrardan üretebilir mi?”, “Peki, bu ‘yoldam’ bir telif hakkı mıdır yoksa kültürel birikimin bir parçası mı?”

Hatta Japonya’daki Studio Ghibli bu mevzu hakkında yorum yapmazken, Miyazaki’nin seneler ilkin söylediği bir söz tekrardan dolaşıma girdi: “Bu teknolojiyle üretilmiş şeyler, yaşamın kendisine bir hakarettir.” İşte tam da bu tartışmalar sürerken, biz WebTekno olarak rotamızı çevirdik: Bu kez, bu çok önemli üretim enerjisini Japonya yerine Türkiye’ye, anime yerine karikatüre, evrensel stile değil yerli gülmece kültürüne yönelttik.

Türk karikatürünün 100 yılını, yapay zekaya sorduk!

Ikimiz de dedik ki: “Haydi bakalım ChatGPT, Türk gülmece dergilerinin 100 senelik tarihini ne kadar özümseyebiliyorsun?” Bir kişiye ilişik tek bir görseli ChatGPT’ye verdik. Söz mevzusu görseli yukarıda sizinle paylaştık.

Ve peşinden sırayla 1920’lerden başlayarak her on yıl için şu komutu verdik: “Bu kişiyi 1920’lerin (yada 30’ların, 40’ların…) Türk gülmece dergileri karikatür gerçekleri doğrultusunda çiz.”

Her görsel üretiminden sonrasında da ChatGPT’ye bir de şu suali yönelttik: “Bu görseli üretirken iyi mi bir muhakeme kullandın?” Yapay zekanın cevabı, bir tek bir sanat açıklaması değil; bir devrin sosyopolitik, kültürel ve teknik birikimini çözümleme eden bir mini tarih dersine dönüştü.

Başlamadan belirtelim:

Bu içerik bizim için bir tek “yapay zeka karikatür çizdi” demek değil. Bizce bu gözlem, 4 ana noktadan hepimizle bağ kuruyor:

Kültürel temsil & otantiklik imtihanı:

ChatGPT hakkaten Gırgır’ı, Leman’ı, Markopaşa’yı anlayabilir mi? Uykusuz’daki ironiyi kavrayıp 80’lerdeki çizgisel bastırılmışlığı yansıtabilir mi? Bu proje, yapay zekanın bir tek informasyon değil, yerli kültürel hafızayla iyi mi empati kurabildiğini kontrol eden bir deneydi. Şu demek oluyor ki sorun bir tek “çizebilmesi” değil; çizer şeklinde hissedebilmesi.

Dijital nostalji & bireysel bağ:

Her on yıl, bir kuşağın kolektif gülmece anlayışına dokunuyor. Bu yüzden bu proje bir tek çizgi tarihini değil, kişisel hatıraları da tetikleyen bir nostalji makinesi şeklinde çalıştı. 90’lar Leman’ında büyüyen biri, yapay zekanın o döneme ilişik üslubu yakaladığını hissederse, bu yalnızca teknik bir başarı değil, duygusal bir eşleşme anlamına gelir.

Yapay zeka estetiği & etik:

Dünya Ghibli-style AI görsellerin telif, esin ve öykünmek sınırlarını tartışırken, biz yerli bağlamda etik bir sorgulamaya yöneldik: Bu teknoloji, başkasının mirasını tekrardan üretirken sınırı nerede çizer? Ghibli’de yaşanmış olan etik karmaşanın, bizim yerli ikonlarımızla yaşanma potansiyeli yok mu?

Yerelleştirilmiş üretim & kültür aktarımı:

Bu gözlem yalnızca geçmişi hatırlatmadı, bununla birlikte kültürel mirasın dijital çağda iyi mi devralınabileceğine dair bir ön seyretme sundu. Şu demek oluyor ki sorumuz şu: Yeni nesil yapay zeka araçları, geçmiş kuşakların mizahını geleceğe taşıyabilir mi? Ve bu probleminin cevabı, bir tek teknolojiyle değil, kültürel sorumlulukla da verilmeli.

Ve şimdi: 1920’lerden günümüze yapay zeka destekli Türk karikatürünün süre yolculuğu

1920’ler – Cumhuriyet doğarken karikatür de yön değiştiriyor

Ne görüyoruz?

Sepya tonlarında, elde yapılmış şeklinde görünen çizgiler. Gür ve yukarıya kıvrılan “zülüflü” bıyık yapısı, Osmanlı’nın son dönemlerinin kentli erkeğini çağrıştırıyor. Karakter ciddi fakat alaycı. Arka fon yok. Mizahın kendisi değil, bir şeyleri ima eden yüz ifadesi konuşuyor.

ChatGPT ne diyor?

“1920’lerin karikatürleri bildiri taşırdı, komiklikten fazlaca öğreticilik amaçlardı. Bu görseldeki figür bir kişi değil, toplumsal geçişin vücut bulmuş hâli.”

Zihin arkası:

“Karagöz” ve “Akbaba” şeklinde devrin gülmece yayınlarında kullanılan abartılı yüz hatları, kalınca çizgiler ve alaycı ifade biçimleri, fon kullanılmayan mütevazı fakat simgesel çizgiler, karakterin bir tek yüzünü değil ideolojik mesajını da taşımakta.

1930’lar – Gülmece, yeni cumhuriyetin hizmetinde

Ne görüyoruz?

Yüz mimikleri birazcık daha yumuşak, fakat hâlâ abartıdan uzak. Çizgiler net, mütevazı. Giyimde Batılılaşma var: ceket muntazam, yüz çağıl. Arka plandaki tabiat simgesel olmaktan öteye geçmiyor.

ChatGPT ne diyor?

“1930’lar mizahı halkı eğitmek için kullanıldı. Karikatürler bireyden fazlaca ‘örnek yurttaş’ yaratma amacı güdüyordu. Bu yüzden karakterim ciddi fakat meraklı.”

Zihin arkası:

Bu zamanda ChatGPT, Ali Ulvi Ersoy ve Sedat Simavi şeklinde adların ideolojik tavırla sadeleşmiş karikatür çizgisinden esin aldı. Görsel mesajın önüne geçmeyen çizim dili, o devrin temel koduydu.

1940’lar – Karikatür, harp gölgesinde ironiyle konuşuyor

Ne görüyoruz?

Gravür şeklinde taramalı çizgiler, yoğun gölgeleme. Karakter bitkin fakat gözleri açık. Mizahın kendisi göz kırpmıyor fakat ihtiva ettiği ironi göz kırpıyor.

ChatGPT ne diyor?

“Bu devrin karikatürleri net çizgiyle değil, sezdirmeyle konuşur. Mizahçılar risk almaz fakat zeka parlatırdı. Yüz ifadesindeki bitkinlik, devrin ruhu.”

Zihin arkası:

Aziz Nesin’in yazılı mizahıyla birleşen Turhan Selçuk’un ondan sonra şekillenecek “ifade ile sembol anlatımı” bu zamanda filizlenmişti. ChatGPT, bu hissi yakalamak için “çizgisel değil, anlam odaklı” üretim yapmış oldu.

1950’ler – Gülmece, bürokratlaşmış vatandaşı gösteriyor

Ne görüyoruz?

Daha bakışımlı bir yüz, mütevazı fon. Giyimde bir devlet ciddiyeti var. Figür hem bayağı hem de dikkatli. Sanki “resmî gülmece” yapılmış şeklinde.

ChatGPT ne diyor?

“1950’ler karikatürlerinde kişi, sistemin içindedir. Gülmece, devleti değil vatandaşın ‘yanlışlarını’ düzeltmek ister. Bu yüzden karakterim birazcık dikkatli, birazcık utangaç.”

Zihin arkası:

Bu devrin en sembol figürü gene Ramiz Gökçe olurken, gülmece daha fazlaca halkı eğitme ve yönlendirme misyonunu üstlenmişti. ChatGPT’nin karakterindeki yüz çizgileri bu ideolojik kontrollülüğe işaret ediyor. Bununla beraber Akbaba şeklinde dergilerdeki “tipik yurttaş” çizgisi de etkili olmuş.

1960’lar – Sessiz mizahın gücü: Tarama ucuyla direniş

Ne görüyoruz?

Simsiyah konturlar, mütevazı figürler, konuşma balonundan fazlaca bakışlarla ifade. Giyimde mütevazı fakat “şehirli” bir hava var. Karakter düşünceli fakat karikatürün mizahı gözlerinde.

ChatGPT ne diyor?

“1960’ların karikatüristleri fazlaca şey söylemek istiyordu fakat kısıtlı teknikle ve sansürle. Bu yüzden karakter mütevazı fakat bakışları kuvvetli. Gülmece ses değil, çizgiyle geliyor.”

Zihin arkası:

ChatGPT burada bilhassa Turhan Selçuk’un “Abdülcanbaz” çizgisine, sadeliğin içinde derin anlam katabilen çizim gücüne yaslandı. Bu zamanda söylenemeyenler, çizimin içine gizleniyordu. Göz teması, bu yılların “karikatür yazınsal” anlatısını sırtladı.

1970’ler – Gırgır’ın beden gösterisi: Halkın sesi, tiplemenin gücü

Ne görüyoruz?

Karakter artık karikatürün içinde bir figür değil, neredeyse bir protesto afişinin yüzü. Giyim seçimi mütevazı fakat anlamlı. Arka plan artık bir tek tabiat değil, bir durumun göstergesi.

ChatGPT ne diyor?

“Gırgır mizahı halkın kendini görmesiydi. Karakterimi memurlaştırdım, gözlerini dertli tuttum. 70’ler karikatüründe kimse kahkaha atmaz, fakat hepimiz bir şey anlatır.”

Zihin arkası:

ChatGPT bu zamanda Oğuz Aral’ın öncülüğünde doğan Gırgır ekolünden beslendi. Latif Demirci, Mustafa (Mim) Uykusuz, Tan Oral şeklinde çizerlerin kamusal eleştiriyi tipleştirme becerisi, karakterin kostümünden mimiklerine kadar biçim verdi. Gırgır’ın başarısı, mizahın “kendi halinde yurttaş”a dönüşmesiyle doğmuştu. GPT bunu doğru okudu.

1980’ler – Sıkıyönetimde karikatür: İroninin gölgesinde çizilen adam

Ne görüyoruz?

Daha karanlık tonlar, daha çizgi filmimsi detaylar. Karakter susuyor fakat gözleri bir şey söylüyor. Giyimde toplumsal derslik sinyalleri net. Gülmece, direkt değil dolaylı ve fazlaca katmanlı.

ChatGPT ne diyor?

“1980’lerde karikatür sistemle çatışamaz fakat sistemi resmederek eleştirir. Karakterim sessiz bir feryat şeklinde. Çizgiler net, fakat duygu bastırılmış.”

Zihin arkası:

Darbenin yarattığı otosansür ikliminde çizilen karikatürler, bilhassa Engin Ergönültaş ve Behiç Pek şeklinde çizerlerin eserlerinde “gülümseyen umarsızlık”le yankı buldu. ChatGPT, karakteri “bağırmayan fakat sustuğu şey belli” şekilde konumlandırdı. İfade edilmemiş duygunun ifadesi, bu devrin karikatür koduydu.

1990’lar – Asi mizahın doğuşu: L-Manyak’ta Punk ruhu

Ne görüyoruz?

Saçlar dağınık, sakal sık taralı, kalınca göz kapakları vazife başlangıcında. Çizgi bozuk fakat bilgili. Kompozisyon daha dağınık fakat karakterin mizahı fazlaca daha net: “Dünya saçma fakat ben de azca değilim!”

ChatGPT ne diyor?

“Bu zamanda karikatür serserileşti. Mizahçı artık protest değil, anarşist. Karakteri salaşlaştırdım, boş boş baktırdım fakat içinde bir dünya söz var.”

Zihin arkası:

Bahadır Baruter, Bülent Üstün, Memo Tembelçizer, Galip Tekin şeklinde adların “serseri evreni” ChatGPT için bu devrin referans atlasıydı. Gülmece artık sistemle değil, kendi kafasıyla didişiyordu. ChatGPT, karakteri çizer şeklinde değil, karakterin iç sesi şeklinde kurdu.

2000’ler – Penguen çağı: Kaybeden kahramanlar devri

Ne görüyoruz?

Karakter artık serseri değil daha sempatik. Arka plan fazlaca daha mütevazı. Karikatür artık karakterin zihnine dönüşüyor, bir nevi “susayım da gözlerim konuşsun” durumu. Bakış adeta patlamak suretiyle olan bir bomba hissiyatı veriyor.

ChatGPT ne diyor?

“2000’ler karikatürü, mizahı dış dünyadan iç dünyaya taşıdı. Artık latife sistemle değil, ‘kendimizle’. Karakterim bir loser fakat cool. Tebessüm ediyor fakat niçin tebessüm ettiğini bilmiyor.”

Zihin arkası:

Selçuk Erdem, Erdil Yaşaroğlu, Yiğit Özgür şeklinde adların karakter temelli, yalnız fakat bilincinde fertleri, bu devrin çizgisel mirasını oluşturdu. ChatGPT’nin ifadesi mütevazı fakat hedefi büyük: Melankoliyi komediye, dağınıklığı estetiğe çeviren bir görsel üretmek. Karakter artık sistem eleştirmez, bir tek kendini tiye alır.

2010’lar – Uykusuz son dönem estetiği: Sessiz gülmece, görsel kaos ve varoluşsal gülümsemeler

Ne görüyoruz?

Yüzde hafifçe bir tebessüm var fakat bu tebessüm mutluluğun değil, “olan bitenin farkındayım fakat meydana getirecek bir şey yok” hissinin izdüşümü. Arka plan bayağı bir mahalle şeklinde fakat detaylara bakınca sıradanlık bozuluyor: Görselde “ilk bakışta” anlaşılmayan fakat keşfedildikçe zihin açan detaylar var. Her şey bir seviye içinde fakat hiçbir şey yerli yerinde değil.

ChatGPT ne diyor?

“2010’larda gülmece daha bireysel, daha depresif. Karakterim konuşmuyor fakat ‘bir şeyler yolunda değil’ diyor. Gülmece bir tek balonda değil, kağıdın her yerinde saklı.”

Zihin arkası:

Bu kare adeta 2010’lar Türkiye’sinde şekillenmiş karikatür dünyasının bir mikrokozmosu. Uykusuz kuşağı, mizahı artık bir tek espriyle değil, atmosferle de kuruyordu. Cem Dinlenmiş’in detaycı, gözlemci ve ince ince işlenmiş evrenleri ile Ersin Karabulut’un içe dönük, kırılgan ve ironik karakter evreni birleşerek bir tür “sessiz feryat” üretti.

2020’ler – Dijital gülmece, analog duygu: Instagram estetiğiyle karikatür

Ne görüyoruz?

Artık her şey pürüzsüz: Konturlar temiz, renkler pastel, poz selfie. Fakat gene de gözlerde bir “boşluk”. Gülmece bir tek ironi değil, güzel duyu bir ruh hâli.

ChatGPT ne diyor?

“2020’ler karikatüründe kişi kendini hem ciddiye alıyor hem de kendine gülüyor. Karakteri toplumsal medya kafasında tuttum. Her şey güzel fakat içi boş.”

Zihin arkası:

Karakter artık bir mecmua figürü değil, Instagram carousel’inde gezinirken göreceğiniz bir “melankolik karikatür influencer” şeklinde. Yapay zeka bu süreci 90’ların yada 2000’lerin mirasını taşıyan güzel duyu unsurlarla sentezliyor. Orijinal fotoğrafın bir selfie bulunduğunu da unutmuyor. Minimalist çizgiler, pastel arka planlar ve gülümseyen depresyon bu estetiğin anahtarları. Burada çizgisel anane değil, dijital duygusallık konuşuyor.

Son söz: Gırgır’ı ve Penguen’i anlayan yapay zeka, geleceği de anlamış olur mı?

Bu emek verme hem dijital bir sanat deneyi hem de kültürel bir turnusol kâğıdıydı. ChatGPT, Türk gülmece tarihinin ruhunu tam olarak yakalayabildi mi? Yoksa hâlâ bir şeyler noksan mi? Karar sizin. Fakat bir şey kati: Bu projeyle yapay zekaya bir tek bir yüz çizdirmedik, 100 senelik bir kültürü anlattırdık.